Archeologia

Międzynarodowe badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego, hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze.

Badania archeologiczne na terenie po byłym niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze były ważnym etapem międzynarodowego projektu utworzenia Muzeum-Miejsca Pamięci. W 2011 roku prace wykopaliskowe na zlecenie Grupy Sterującej reprezentowanej przez Fundację „Polsko-Niemieckie Pojednanie” organizowało Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Badaniami kierował Wojciech Mazurek (SUB TERRA) współpracujący z archeologiem z Izraela Yoramem Haimim (Instytut „YAD VASHEM”). Nadto w badaniach, w charakterze konsultantów naukowych, udział wzięli: prof. Barbara Kutyłowska oraz prof. Andrzej Kola.

Największym sukcesem dwóch ekspedycji prowadzonych w sezonie 2011 okazało się pełne rozpoznanie przebiegu drogi nazywanej „Himmelfahrtstrasse” [drogą do nieba], która prowadziła od obozu II do komór gazowych. Dodatkowo w trakcie prac prowadzonych na obszarze znajdującym się na południe od zlokalizowanych w latach 2000-2001 grobów masowych odkryto i zabezpieczono kolejne cztery groby o charakterze ciałopalnym. W rejonie tym ustalono też przebieg linii wytyczonej przez podwójne doły, które prawdopodobnie stanowią relikty po stojących tu kiedyś słupach ogrodzeniowych. Pełne informacje dotyczące przebiegu badań prowadzonych w roku 2011 znajdują się w raportach przygotowanych przez Wojciecha Mazurka (Raport z badań W.Mazurek [wiosna 2011] i Raport z badań W.Mazurek [jesień 2011]) oraz w pisemnych wynikach konsultacji udzielonych przez Yorama Haimiego (Raport Y.Haimi [wiosna 2011]) i (Report by Y.Haimi [autumn 2011]).

W roku 2012 projekt wkroczył w fazę ustalania warunków, jakie miały być podstawą do ogłoszenia konkursu na nową koncepcję zagospodarowania terenu po byłym obozie zagłady. Powstała wówczas konieczność sprawdzenia terenu, na którym usytuowany jest obecny budynek muzeum, i na którym mają zostać zlokalizowane obiekty związane z obsługą zwiedzających. W tym celu, w porozumieniu z Państwowym Muzeum na Majdanku, działając na zlecenie Grupy Sterującej, Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie” zorganizowała latem 2012 r. trzecią ekspedycję prac archeologicznych. Prowadzenie badań powierzono ekipie Wojciecha Mazurka (SUBTERRA) współpracującej z archeologiem z Izraela Yamem Haimim oraz prof. Andrzejem Kolą. Podczas badań prowadzonych latem 2012 dokonano tzw. uwolnienia z artefaktów terenu przeznaczonego na lokalizację obiektów budowlanych, związanych z obsługą zwiedzających. Pośród kilku tysięcy obiektów odkrytych w trakcie tej ekspedycji znalazła się płytka identyfikacyjna, należąca do Lea Judith de la Penha – dziewczynki urodzonej 11 maja 1937 roku w Amsterdamie. Znalezisko to, odkryte na obszarze pomiędzy rampą kolejową a funkcjonującym obecnie budynkiem drewnianym (tj. w rejonie miejsca, w którym ofiary rozpoczynały swoją drogę ku zagładzie), ma szczególne znaczenie, gdyż po raz pierwszy natrafiono na przedmiot, którego właściciel jest znany, i który jednocześnie potwierdza tragiczną historię konkretnej osoby – tragiczną historię dziecka zamordowanego w niemieckim obozie zagłady w Sobiborze. Pełne informacje dotyczące przebiegu badań znajdują się w raporcie z badań prowadzonych latem 2012 roku, przygotowanym przez Wojciecha Mazurka (Raport z badań W.Mazurek [lato 2012]) oraz w pisemnych wynikach konsultacji udzielonych przez Yorama Haimiego (Report by Y.Haimi [summer 2012]).

Kolejną ekspedycję badań naukowych, organizowanych na zlecenie Grupy Sterującej przez Fundację „Polsko-Niemieckie Pojednanie” we współpracy z Państwowym Muzeum na Majdanku, rozpoczęto jesienią 2012 r. a zakończono wiosną 2013 r. Głównym celem podjętych prac archeologicznych była weryfikacja grobów masowych nr 1, 2 i 7, jakie zostały wyznaczone w trakcie badań prowadzonych w roku 2001. Nadto przedmiotem rozpoznania był dalszy przebieg śladów ogrodzenia wewnątrz obozu III oraz części obszaru na wschód od placu asfaltowego, na którym wzniesiono pomnik więźniarki z dzieckiem. Ekspedycja prowadzona była pod kierownictwem Wojciecha Mazurka (SUB TERRA) współpracującego z Yoramem Haimi. Nadto w badaniach udział wzięli: przedstawiciel Naczelnego Rabina Polski Aleksander Schwarz oraz, w charakterze konsultanta naukowego prof. Andrzej Kola. W trakcie prac w rejonie grobów odnaleziono znaczną ilość przepalonych szczątków ofiar obozu zagłady. Rozmiary i zasięg znalezisk skłoniły jednak naukowców do weryfikacji dotychczasowych ustaleń dotyczących obszaru grobów masowych oznaczonych nr 1 i 2. Podobne rezultaty uzyskano w rejonie grobu masowego oznaczonego nr 7, w którym natrafiono dodatkowo na ślady wskazujące, iż w miejscu tym mogły być spalane zwłoki ofiar masowej zbrodni (prawdopodobna lokalizacja krematorium). Kolejnym rezultatem realizowanego planu badawczego było wyznaczenie końcowego (północnego) odcinka ogrodzenia, którego początek znajduje się przy końcowym fragmencie tzw. Himmelfahrtstraße. Wykopaliska uwidoczniły, że w odległości ok. 15 m, na północ od zlokalizowanego dziś kopca pamięci ofiar ogrodzenie to rozwidla się w kierunku zachodnim i wschodnim, wyznaczając prawdopodobną północną granicę obozu III. Sensacyjnym odkryciem było znalezienie, po raz pierwszy na terenie po byłym obozie zagłady w Sobiborze, dwóch grobów szkieletowych. Zlokalizowano je w odległości ok. 10 m na północ od kopca pamięci ofiar. W grobach odnaleziono zwłoki 7 osób, przy których natrafiono na elementy odzieży oraz innych rzeczy osobistych. Na trzeci grób szkieletowy, w którym pochowano jedną osobę, natrafiono podczas badania obszaru grobu masowego nr 7. Do szczególnych artefaktów, odnalezionych w trakcie tej ekspedycji (w obrębie grobu nr 7), zaliczyć należy mosiężną płytkę z dwoma niewielkimi otworami i profesjonalnie wykonanym grawerowaniem. Jak wynika z napisu na płytce, należała ona do Davida Zaka, zdrobniale nazwanego „Deddie”, który urodził się 23. lutego 1935 roku. Na płytce widoczny jest również adres zamieszkania chłopca w Amsterdamie. Jest to dopiero drugie tego rodzaju znalezisko na terenie po byłym niemieckim obozie zagłady w Sobiborze. Szczególne jest także miejsce odnalezienia tego artefaktu i widoczne na nim ślady ognia, które mogą wskazywać, że identyfikator ten towarzyszył swemu właścicielowi do ostatnich chwil życia. Ponadto podczas ostatniego etapu jesienno-zimowej ekspedycji (2012/2013) odnaleziono ślady po baraku, w którym prawdopodobnie mieszkało Soderkommando, obsługujące komory gazowe. W ziemi pozostały z niego tylko rzędy niewielkich dołków po słupkach, na których przypuszczalnie wspierały się więźniarskie prycze. Wokół tego miejsca odnotowano ślady po trzech rzędach zasieków. Prawdopodobnie wzdłuż ścian baraku biegły druty kolczaste, które wkopane były w ziemię na głębokość do około 1 metra od współczesnego poziomu gruntu. Dalsze prace badawcze pokazały, że pomimo zastosowanych środków zapobiegawczych, więźniowie podjęli próbę ucieczki z obozu. Tuż przy południowej ścianie baraku odsłonięte zostało zasypisko dziwnego wykopu, biorącego swój początek mniej więcej w połowie południowej ściany i biegnącego w kierunku wschodnim. Pełne informacje dotyczące przebiegu badań znajdują się w raporcie z badań prowadzonych jesienią i zimą 2012/2013 przygotowanym przez Wojciecha Mazurka (Raport z badań W.Mazurek [jesień zima 2012 2013]) oraz w pisemnych wynikach konsultacji udzielonych przez Yorama Haimiego (Report by Y.Haimi [autumn winter 2012 2013]).

O przeprowadzeniu 5. ekspedycji badań archeologicznych Grupa Sterująca zdecydowała po analizie wyników badań zakończonych wiosną 2013 r. Uznano wówczas, że zapewnienie właściwej ochrony i godnego upamiętnienia miejsca pochówku tysięcy ofiar wymaga uzupełnienia wiedzy o terenie obozu zagłady przed rozpoczęciem prac inwestycyjnych. Postanowiono ponownie przeprowadzić wykopaliska w strefie, w której zlokalizowane są groby masowe. Badania archeologiczne prowadzone były jesienią 2013 r. pod kierownictwem Wojciecha Mazurka, współpracującego z izraelskim archeologiem Yoramem Haimi. Podczas badań obecni byli również: przedstawiciel Naczelnego Rabina Polski Aleksander Schwarz, holenderski archeolog dr Ivar Schute oraz prof. Andrzej Kola. Poza weryfikacją (tj. potwierdzeniem grobowego charakteru) kolejnych obszarów strefy grobów masowych, do najważniejszych osiągnięć tej ekspedycji zaliczyć można odkrycie północno-wschodniego narożnika ogrodzenia (wyznaczającego zasięg obozu III) oraz kolejnego grobu, w którym znajdują się kompletne szkielety co najmniej dwóch osób. Nadto archeolodzy znaleźli kolejną blaszkę identyfikacyjną, należącą do dziewczynki – Annie Kapper, urodzonej w 1931 roku i pochodzącej z Amsterdamu. Pełne informacje dotyczące przebiegu badań znajdują się w raporcie z wykopalisk prowadzonych jesienią 2013 przygotowanym przez Wojciecha Mazurka (Raport z badań W.Mazurek [jesień 2013]), w pisemnych wynikach udzielonych przez Yorama Haimiego (Report by Y.Haimi [autumn 2013]) oraz w raporcie z prac wykonanych przez dr Ivara Schute (Report by I.Schute [autumn 2013]).

W imieniu Grupy Sterującej, ekipy badawczej oraz własnym organizator badań serdecznie dziękuje Państwowemu Muzeum na Majdanku oraz Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego za umożliwienie prowadzenia badań archeologicznych. Nadto organizator serdecznie dziękuje Lubelskiemu Konserwatorowi Zabytków delegatura w Chełmie, Naczelnemu Rabinowi Polski, wszystkim pracownikom wymienionych instytucji oraz osobom prywatnym za wsparcie udzielone w trakcie prowadzonych prac archeologicznych.

• W roku 2012 Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie” wspólnie ze Starostwem Powiatu Włodawskiego, holenderską prowincją Gelderland oraz Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, zorganizowała konferencję naukową, podczas której zaprezentowane zostały wyniki prac archeologicznych na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze. Materiałem towarzyszącym tej konferencji była wydana przez Fundację publikacja pt. „Sobibór. Badania archeologiczne prowadzone na terenie po byłym niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze w latach 2000-2011”, opracowana przez Marka Bema i Wojciecha Mazurka.